«Ημέρα της γυναίκας, ημέρα της ηρωίδας» – Γράφει η Ευγενία Κατούφα

«Ημέρα της γυναίκας, ημέρα της ηρωίδας» – Γράφει η Ευγενία Κατούφα

Με αφορμή την Ημέρα της Γυναίκας αλλά και τη συμπλήρωση 200 χρόνων από την Επανάσταση του 1821 η εντεταλμένη δημοτική σύμβουλος Ευγενία Κατούφα αναδεικνύει στο παρακάτω κείμενο* τη συμβολή των γυναικών στην ελληνική επανάσταση.

Πολλές είναι οι κραυγές που ακούγονται τελευταία, επιβεβαιώνοντας ότι η πατριαρχία είναι ακόμα εδώ, η εκμετάλλευση της θέσης εξουσίας, του γοήτρου και της όποιας άλλης δύναμης για την άσκηση βίας, την ταπείνωση και την κακοποίηση άλλων ανθρώπων είναι θέμα διαχρονικό και διαταξικό. Υπάρχει όμως και ένα άλλο me too που δεν βρήκε ακόμα θέση στα δημοσιεύματα των ημερών. Είναι η έλλειψη αναγνώρισης της συμβολής των Ελληνίδων στους αγώνες για ελευθερία και ανεξαρτησία. Σήμερα, 200 χρόνια μετά την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης, ας στρέψουμε για λίγο τη σκέψη μας σε αυτήν την κατεύθυνση και ας αφιερώσουμε λίγο χρόνο στις ηρωικές (και στις λιγότερο ηρωικές) γυναίκες εκείνης της εποχής.

Όλοι/ες σχεδόν γνωρίζουμε τη Μπουμπουλίνα και την Μαντώ Μαυρογένους, ως τις σημαντικότερες ηρωίδες της Ελληνικής Επανάστασης. Αλλά ακόμα και γι’ αυτές ελάχιστα έχουν γραφτεί και ειπωθεί, σε σχέση με τα όσα έχουν κάνει ή προσφέρει. Μe too θα μας πουν λοιπόν στην έλλειψη γνώσης, τιμής και ευγνωμοσύνης γυναίκες σαν τη μητέρα και τη σύζυγο του Θ. Κολοκοτρώνη, την καπετάνισσα Δόμνα Βισβίζη που με το πλοίο της έσωσε από την πείνα και τη διάλυση το στρατό του Ανδρούτσου, την Κωνσταντίνα Ζαχαριά που οδήγησε στη μάχη 500 χωρικούς, τις φαναριώτισσες Ελισσάβετ Υψηλάντη, Μαριγώ Ζαραφοπούλα, Άννα Λαούπη, Μαρία Δασκαλογιάννη κ.α. που διέθεσαν την περιουσία τους για τη χρηματοδότηση του αγώνα, τις Χιώτισσες που με αυτοθυσία αντιστάθηκαν στους σκλαβέμπορους, τις Μεσολογγίτισσες που, ενώ μπορούσαν, δεν εγκατέλειψαν, αλλά συμμετείχαν πολεμώντας στην άμυνα και την Έξοδο, τις Μανιάτισσες, τις Ναουσαίες και τις Σουλιώτισσες που π ο λ έ μ η σ α ν πριν επιλέξουν τον γκρεμό, τις Σαμιώτισσες που ντύθηκαν αντρικά και κατατρόμαξαν τους εχθρούς, τη Σταυριάννα – ηρωίδα του Βαλτετσίου, τη «γραία Μανώλαινα» που μετέφερε τη πυρίτιδα ανάμεσα σε άπλυτα ρούχα, τη Γκούραινα που έκανε βάρδιες με το σπαθί στα τείχη της Ακρόπολης, τις δρεπανηφόρες του Δηρού, και πολλές πολλές άλλες…

Ας σταθούμε σε μία που σχετίζεται με την πόλη μας. Το όνομά της είναι άγνωστο, όμως ήταν σύζυγος αγωνιστή και μητέρα τριών ηρώων. Από τα παιδιά της, ο Αναστάσης Λέκκας, σκοτώθηκε στη μάχη του Χαλανδρίου (2/11/1821), ο Γιώργης έλαβε μέρος στην πολιορκία της Ακρόπολης και πέθανε το 1824 από επιδημία. Ο Μήτρος πολέμησε στο Χαϊδάρι και στην Ακρόπολη, αιχμαλωτίστηκε και γδάρθηκε ζωντανός στη Χαλκίδα. Ο άντρας της σκοτώθηκε από τα στρατεύματα του Ομέρ Βρυώνη. Η ίδια έλαβε μέρος σε όλες τις μάχες της Ακρόπολης και πολέμησε με γενναιότητα. Πέθανε εξαντλημένη από τις κακουχίες του πολέμου και τις στερήσεις. (1)

Στην ηλεκτρονική πύλη Sansimera αναφέρεται «μία ηλικιωμένη γυναίκα, ονόματι Λέκκα, η οποία θέλησε να σύρει πρώτη το χορό κατά τον πρώτο εορτασμό της εθνικής επετείου στις 25 Μαρτίου του 1838 στην Πλατεία του Παλατιού, όπου ο Δήμος Αθηναίων είχε τοποθετήσει ένα τρόπαιο και γύρω του στήθηκε ένα τρικούβερτο γλέντι που κράτησε μέχρι πρωίας. Σαν άρχισαν οι χοροί, η γυναίκα αυτή φώναξε: «Σταματήσατε, παιδιά μου, εις εμέ ανήκει ν’ αρχίσω τον χορό, διότι εις αυτό το έδαφος πρόσφερα δύο ανδρείους αδελφούς και τον μοναχόν υιό μου». Της επετράπη να σύρει το χορό, παρότι γυναίκα, «και με δάκρυα στα όμματα συνεχόρευε και συναγάλλετο με τους Έλληνας» (προφανώς ήταν Αρβανίτισσα)». (2)

Αλλά αν αναγνωρίσουμε τη συμβολή εκείνων που σήκωσαν ντουφέκι και ζώστηκαν σπαθί, ή πρόσφεραν όλη την περιουσία τους για τις ανάγκες του αγώνα, ας μην αγνοήσουμε και αυτές που:

Γεννήθηκαν στη σκλαβιά, αλλά όταν η σάλπιγγα ήχησε τον παιάνα του ξεσηκωμού, ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμα, αδιαφορώντας αν κινδυνεύει η ζωή τους και η ακεραιότητά τους.

Μετέδωσαν τις αξίες της φυλής, διατήρησαν τα έθιμα και τις παραδόσεις, προσποιήθηκαν ότι αποδέχτηκαν τον εξισλαμισμό, αλλά έκρυψαν εικόνες και ιερά σκεύη στα υπόγεια των σπιτιών τους τα οποία χρησιμοποίησαν και ως εκκλησίες. (Στην Κρήτη με το ξέσπασμα της επανάστασης εμφανίστηκαν περίπου 1300 κρυπτοχριστιανοί).

Έδωσαν τα τσεμπέρια τους για να γίνουν οι πρώτες σημαίες των αγωνιστών, έραψαν ή κέντησαν σημαίες, ντουλαμάδες, φέσια και φουστανέλες, επεξεργάστηκαν πετσιά για τα τσαρούχια, ζύμωσαν, μαγείρεψαν, έπλυναν, περιέθαλψαν τους άρρωστους, τους τραυματίες και τους πρόσφυγες του πολέμου, πρόσφεραν άλλες βοηθητικές υπηρεσίες στους στρατευμένους, συγκέντρωσαν και μετέφεραν νερό, τρόφιμα, όπλα, πυρομαχικά, ζώα, ξυλεία για τα καράβια, εύφλεκτες ύλες για τα πυρπολικά…

Έλιωσαν τα μολύβια από τις σκεπές των τζαμιών, τα βαρίδια των διχτυών, ακόμα και τα σκεύη του νοικοκυριού τους για το γέμισμα των όπλων, μετέφεραν εκρηκτικές ύλες μαζί με τα παιδιά τους από τους πυριτιδόμυλους, έθαψαν άγνωστους σκοτωμένους…

Με τον τρόμο στην καρδιά και στο κορμί, σήκωσαν το νοικοκυριό τους, για να το μεταφέρουν στα βουνά και στις σπηλιές, με την ελπίδα ότι θα μπορέσουν να επιστρέψουν όταν περάσει η λαίλαπα και καμιά φορά «μέσα στη σαστισμάρα τους αντί να διπλώσουν και να δέσουν τα χρυσαφικά, φούχτωναν και τύλιγαν ό,τι άλλο ασήμαντο λάχαινε μπροστά τους, ένα χαβανόχερο, μια τσιμπίδα και χύνονταν μισόγδυτες στο δρόμο, κρατώντας στο ένα χέρι κάποιο από τα παιδιά τους και στο άλλο ένα φαναράκι να τους φέγγει στο σκοτάδι…» (3)

Είδαν τα σπίτια τους να καίγονται, τα πολύτιμα πράγματά τους να λεηλατούνται, το βιός τους να βανδαλίζεται. Κάποιες που δεν πρόλαβαν να φύγουν «εζωγρήθησαν» για να χρησιμοποιηθούν ως όμηροι στις εκστρατείες και στις μάχες. Θυσιάστηκαν γιατί δεν μίλησαν, δεν μαρτύρησαν τις θέσεις ή την πορεία των αγωνιστών, όπως η Γιαννού Παπαπαρασκευά στο Λεβίδι, (4).

Νεαρές έγκυες απέβαλαν από τον φόβο, ηλικιωμένες και νέες έχασαν τα λογικά τους, πνίγηκαν από τους καπνούς καιόμενων κλαδιών και λαδωμένων πανιών που ρίχτηκαν μέσα στο σπήλαιο που είχαν καταφύγει (Μεληδώνι της Κρήτης), περίμεναν με αγωνία τα νέα από τα μέτωπα και όταν μάθαιναν τα θλιβερά αποτελέσματα μαύριζαν τα βράχια των λιμανιών από τα πένθιμα ρούχα τους και ύψωναν συναυλίες από θρηνητικές κραυγές και κατάρες.

Αποχωρίστηκαν βίαια τα παιδιά τους, βλέποντας να τα αρπάζουν μέσα από την αγκαλιά τους για να πουληθούν ως σκλαβάκια, αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τα βρέφη τους για να μην βρεθούν μπροστά τους στο πέρασμα των εχθρών, ή να τα πνίξουν, για να μην ακουστεί το κλάμα τους και προδοθούν… Άλλες έριξαν τα παιδιά τους στη θάλασσα για να γλυτώσουν ή να πνιγούν και να μην πέσουν στα χέρια των εχθρών (Χίος, Ψαρά). Πέταξαν τα παιδιά τους σε γκρεμούς και βάραθρα και μετά έπεσαν και αυτές για να αποφύγουν την αιχμαλωσία και την ατίμωση (Ζάλογγο, Χορηγόσκαλα, Καστράκι, Κότρωνο, Κρεμαστή).

Είδαν τα παιδιά τους να πετιούνται από τα παράθυρα, να κατακρεουργούνται μπροστά στα μάτια τους, είδαν τις κόρες τους να βιάζονται μπροστά στα μάτια τους, ή να αρπάζονται για να πουληθούν σκλάβες, ξεψύχησαν ενώ τα βρέφη τους θήλαζαν ακόμη στο στήθος…

Αναγκάστηκαν να πλαγιάσουν σε δυναστικά στρωσίδια και να δεχτούν στους κόρφους τους τη βία και τον αποτροπιασμό, υπέστησαν το μαρτύριο του αλλεπάλληλου βιασμού, ως απόδειξη επικράτησης και δύναμης εξουσίας (όχι μόνο από τους κατακτητές!). Δέχθηκαν τη βάρβαρη συμπεριφορά, στη διάρκεια των εμφυλίων πολέμων. Έπεσαν στα πηγάδια από ντροπή, μετά την ατίμωσή τους, έπεσαν σε καταρράκτες για να αποφύγουν την ατίμωση και τη σκλαβιά…

Υπερασπίστηκαν την πίστη, τη συνείδηση και την καταγωγή τους υφιστάμενες ανείπωτα βασανιστήρια, όπως οι σύζυγοι των οπλαρχηγών της Νάουσας.

Άκουσαν τους άντρες τους να αποφασίζουν να σκοτώσουν αυτές και τα παιδιά τους για να ορμήσουν εναντίον του εχθρού, γνωρίζοντας ότι τους περιμένει ο θάνατος (Μεσολόγγι, Πάργα), είδαν τους άντρες τους να κρεμιούνται ακόμα και σε δέντρα της αυλής τους και να γδέρνονται ζωντανοί, να σουβλίζονται ή να σταυρώνονται. Ας σταματήσουμε εδώ για να γνωρίσουμε μία νεαρή Χαλανδραία, για την οποία μας μιλάει ο Γιάννης Παπαγεωργίου.

«Ενώ ο Κιουταχής πολιορκεί την Ακρόπολη, ένα τούρκικο καραβάνι κατεβαίνει από τη Ραφήνα φορτωμένο με πυρομαχικά για τους πολιορκητές. Ο 20χρονος Γιάννης Λέκκας μέλος γνωστής χαλανδραίικης οικογένειας αγρυπνά στη λεωφόρο Μεσογείων στο ύψος της Αγίας Παρασκευής. Μόλις το καραβάνι με τα 30 φορτωμένα ζώα πλησιάζει, δίνει το σύνθημα και οι κρυμμένοι αγωνιστές επιτίθενται. Οι αγωγιάτες τα χάνουν, το καραβάνι σκορπίζεται, τα όπλα εξαφανίζονται. Ο Γιάννης επιστρέφει στο σπίτι του, αλλά δυστυχώς έχει προδοθεί. Πολύ σύντομα η πόρτα σπάει και το παλικάρι συλλαμβάνεται, κρεμιέται σε ένα δέντρο και γδέρνεται. Η έγκυος γυναίκα του, που εξαναγκάζεται να παρακολουθήσει το μαρτύριο του ήρωα, γεννά ξαφνικά, αλλά μόλις αντικρίζει το βρέφος φωνάζει: «Ο Γιάννης δεν πέθανε, να τος!» (5)

Έζησαν επίσης τις συνέπειες της χηρείας, της ορφάνιας και της φτώχειας, υπέστησαν τα βάσανα της αιχμαλωσίας, πουλήθηκαν και ξαναπουλήθηκαν στα παζάρια της Ανατολής και της Αφρικής, έζησαν με το καρδιοχτύπι της αναμονής για την πληρωμή των λύτρων ή την ανταλλαγή αιχμαλώτων που θα έφερνε και τη δική τους απελευθέρωση από την αιχμαλωσία και όταν ήρθε η ώρα να αποφασίσουν ελεύθερα, προβληματίστηκαν σοβαρά να πάνε με τα αναγκαστικά αφεντικά τους ή να γυρίσουν στην πείνα, την εξαθλίωση και την καταφρόνια από τους συγχωριανούς τους γιατί ήσαν «τρυγημένες»! Πολλές από όσες επέλεξαν το πρώτο, ξεψύχησαν στα καφασωτά της Αλεξάνδρειας και του Καΐρου.

Οφείλουμε βεβαίως να αναγνωρίσουμε ότι ανάλογα βάσανα πέρασαν και πολλές Τουρκάλες, Εβραίες και μαύρες γυναίκες, θύματα και αυτές των αποφάσεων των ανδρών που ασκούσαν την εξουσία και κρατούσαν την τύχη τους στα ματοβαμμένα χέρια τους.

Εκτός απ’ αυτές για τις οποίες γράψαμε αυτά τα λίγα λόγια, ας αναλογιστούμε πόσες άλλες έμειναν για πάντα στην αφάνεια! Ποιος/α θα απαντήσει λοιπόν σε αυτές τις γυναίκες που δεν τους αναγνωρίστηκε η αποφασιστικότητα, η αυταπάρνηση, η κατάθεση δυνάμεων, η ουσιαστική συμμετοχή, η θυσία; Και δεν τους δόθηκε, ούτε θέση ούτε λόγος στην εξέλιξη αυτής της χώρας για την οποία αγωνίστηκαν, αλλά ούτε καν ένα μνημόσυνο!

Αναμφισβήτητα θα υπάρχουν και άντρες ήρωες που έμειναν στην αφάνεια. Πάνω στο αίμα και στα δάκρυα ΟΛΩΝ ΑΥΤΩΝ των γυναικών και αντρών οικοδομήθηκε η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ μας. Ίσως δεν είδαμε το αίμα τους να ρέει, αλλά μπορούμε να ακούσουμε με τα ώτα της ψυχής μας τους βόγγους και τους θρήνους τους, να νιώσουμε την θέρμη των δακρύων τους στα μάγουλά μας, να συμπεριλάβουμε αυτές τις γνώσεις στην κιβωτό του μυαλού μας, να αισθανθούμε την ευγνωμοσύνη που τους ταιριάζει.

«Ψυχή μεγάλη και γλυκιά, μετά χαράς σ’ το λέω:

Θαυμάζω τες γυναίκες μας και στ’ όνομά τους μνέω…»

Διονύσιος Σολωμός, Ελεύθεροι Πολιορκημένοι

Παραπομπές

1. Κούλα Ξηραδάκη, «Γυναίκες του 1821», εκδ. Δωδώνη, 1995, σελ. 167

2. Άρθρο του sansimera.gr

3. Σπ. Μελά, «Μαντώ Μαυρογένους», εκδ. Μπίρη, 1972, σελ. 194

4. Φωτ. Χρυσανθόπουλου ή Φωτάκου «Απομνημονεύματα περί της Ελληνικής Επαναστάσεως», εκδ. Λαβύρινθος, 2020, τόμ. Α, σελ. 101

5. Γιάν. Παπαγεωργίου Το ιστορικό του Χαλανδρίου, Δήμος Χαλανδρίου 1992, σελ. 47

* Το κείμενο περιλαμβάνει αποσπάσματα από την υπό δημοσίευση έρευνα με θέμα «Η συμβολή των γυναικών στην ελληνική επανάσταση»